Rodziny zakonne zasadniczo różnią się ze względu na to czy powstały do wykonania jakiegoś zadania w Kościele, czy dla przeżywania wartości ewangelicznej, np. ubóstwa, modlitwy, adoracji. Oczywiście te dwie sfery są ze sobą powiązane i wzajemnie się wspierają. Każde zgromadzenie zakonne powinno zastanawiać się zarówno nad tym, co ma robić w Kościele,
nawet jeśli jest ściśle kontemplatywne, oraz w jaki sposób i dlaczego jakaś cnota, cecha jest ważniejszą od innych, dla nich wartością.
kard. Franc Rodé. W 2010 w Neapolu Prefekt Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego zabrał głos na kongresie o zakonach.
Zgromadzenia zakonne w świecie zachodnim potrzebują szybkiej zmiany mentalności. Są one bowiem pogrążone w poważnym kryzysie, spowodowanym przez przyjęcie świeckiej mentalności i porzucenie tradycyjnych praktyk –. Jego zdaniem dzisiejsi zakonnicy pogrążyli się w tym samym kryzysie, który przeżywają społeczeństwa ich krajów. „Wyschły źródła, które przez wieki ożywiały życie konsekrowane i misyjne w Kościele – powiedział szef watykańskiej dykasterii. – Zsekularyzowana kultura przeniknęła również do umysłów i serc niektórych osób konsekrowanych. Pomylono ją z otwarciem na nowoczesność i ze zbliżeniem do współczesnego świata, ze wszystkimi tego konsekwencjami, takimi jak: naśladowanie bez wyrzeczenia, modlitwa bez spotkania, braterstwo bez wspólnoty, posłuszeństwo bez zaufania, miłość bez transcendencji”.
Prefekt watykańskiej kongregacji przypomniał, że XX w. był dla zakonów czasem dynamicznego rozwoju. Zakończył się on jednak gwałtownie wraz z soborem. Epoka posoborowa obfitowała w eksperymenty, ale brakowało jej solidnych i przekonujących wizji. Konsekwencją tego był katastrofalny kryzys powołań. Dziś osoby konsekrowane to niemal milion osób. Jednakże za Zachodzie są to przede wszystkim starcy. Średnia wieku przekracza 60 lat, a w niektórych zgromadzeniach nawet 70 czy 80 lat. Prowadzi to do porzucania dzieł i obumierania zgromadzeń. Problemem staje się też trwanie nowych powołań w starczych wspólnotach.
Konkludując kard. Rodé, podkreślił, że zakony powinny odczytać obecny kryzys jako prawdziwy znak czasu, i pilnie zmienić sposób myślenia, powrócić do charyzmatów założycieli i stać się alternatywą dla dominującej dziś mentalności.
Powstaje pytanie: do czego mamy my powracać i jaką alternatywą dominującej mentalności chcemy być?
Pytanie: jak często zastanawiamy się poważnie nad naszym charyzmatem? Co możemy powiedzieć kiedy nas ktoś pyta o nasz charyzmat? Ile mamy książek w swoim języku, które wyjaśniają sens istnienia Misjonarzy Saletynów, co możemy polecić komuś, kto byłby zainteresowany naszym Zgromadzeniem? Dlaczego istnienie naszego Charyzmatu jest ważne w Kościele?
Niektórzy wyróżniają w historii instytutu cztery etapy rozwoju: okres pierwotny (trwa 10-30 lat), okres szybkiego wzrostu, okres stabilizacji (ok. 120-150 lat) i okres dekadencji. Wszystkie cztery fazy obejmują mniej więcej 200 lat, ale jak potwierdza historia starych zakonów, okresy te mogą się cyklicznie powtarzać.
Charyzmaty czasami są odnawiane przez reformę zakonu, jak na przykład reforma zakonu karmelitanek i karmelitów w XV i XVI wieku, franciszkanów. Odnowa czasem prowadzi do podziału i powstania nowej gałęzi Zgromadzenia. Stale powstają też nowe zgromadzenia.
To wszystko pokazuje, że życie zakonne podlega stałym zmianom. Nie tylko w sensie zmian historycznych, które powodują powstawanie i zanikanie rodzin zakonnych, ale także w sensie zmian w samej istocie zgromadzenia , jego charyzmatu, duchowości, podejmowanych zadań.
Charyzmat jest nie tylko cechą charakterystyczną dla Zgromadzenia, ale konkretną odpowiedzią na zło danych czasów. „Nowy Instytut zakony powstaje jako remedium na panoszące się na świecie zło, dla przyjścia z pomocą w konkretnych ekstremalnych potrzebach lub dla ożywienia jakiejś pozytywnej wartości eklezjalnej, gdy została ona w Kościele zaniedbana.” Ks. P. Liszka Problem charyzmatu założycielskiego. Trzeba pamiętać, że niektóre charyzmaty się przeżyły i nie są dziś aktualne.
Ile jest charyzmatów w życiu zakonnym?
(Dane z 2009 roku) Lista zakonów męskich lista zawiera 651 zgromadzeń. Do tej liczby należy dodać: 28 zgromadzenia tradycyjne. 33 zgromadzenia obrządków wschodnich, co daje łączną liczbę 712 zakonów męskich na świecie.
Lista zakonów żeńskich Aktualnie - 2928 zgromadzenia żeńskie.
Do tej liczby należy dodać: 23 zgromadzenia tradycyjne,80 zgromadzeń obrządków wschodnich, co daje łączną liczbę 3031 zakonów żeńskich na świecie.
Nie wszystkie zgromadzenia przetrwały próbę czasu. Dziś już nie isnieje 37 zakonów i zgromadzenń męskich i 221 żeńskich.
Nie można powiedzieć, że każde z tych Zgromadzeń zniknęło, ponieważ nie dbało o charyzmat. Różne są przyczyny, czasem zupełnie zewnętrzne. Jest jednak coś, co decyduje, że do jednych Zgromadzeń są stale powołania a inne umierają. Pytanie czy charyzmaty się starzeją, czy przestają być aktualne?